İBN HAZM’IN MÛSİKÎ İLE İLGİLİ HADİSLERE BAKIŞI
İslâm'da mûsikînin hükmü konusunda bir çok eser kaleme alınmıştır. Bunlardan bir kısmı, hadisleri mûsikînin lehinde değerlendirirken, diğerleri de aleyhinde ele almışlardır. Her iki tarafın kaynak olarak dayandıkları hadisleri İslâm âlimleri incelemeye tabi tutmuşlardır. İbn Hazm, mûsikî konusundaki hadisleri "Risâletun fi'l-Ğinâi'l-Mülehhî e Mübâhun huve em Mahzûrun" adlı eserinde metinleriyle ele almış ve bu hadisler hakkındaki düşüncelerini ayrı ayrı belirtmiştir.
İbn Hazm adı geçen risâlesine Allah'a hamd ve Resûlüne salât ve selâm getirdikten sonra şöyle devam etmektedir: "İmdi, Allah seni ve beni muvaffak eylesin, O'na karşı görevimizi yapabilmemiz için bize lûtfuyla yardım eylesin. Eğlendirici mûsikînin mübâh mı yoksa haram mı olduğu konusunda sana bilgi vermemi istedin. Bu konuda mûsikîyi yasaklayan hadisler de var, mübâh gören hadisler de vardır. Ben, mûsikîyi yasaklayan hadisleri zikredeceğim ve sana bunların illetlerini bildireceğim. Mûsikîyi mübâh gören hadîsleri zikredeceğim ve onların sıhhat derecelerini de Allah'ın izniyle bildireceğim, Allah doğruya götürendir." dedikten sonra önce mûsikîyi yasaklayan hadisleri ele alır. Bu hadisleri şöyle sıralayabiliriz.
MÛSİKÎ ALEYHİNDE RİVÂYET EDİLEN HADİSLER:
1- Aişe (R.A.)'nin rivâyet ettiği bir hadiste Peygamber (S.A.V.) : "Şüphesiz ki Allah Teâlâ şarkı söyleyen câriyenin satılmasını, parasını ve onun eğitimini meslek haline getirmeyi ve onu dinlemeyi haram kılmıştır.” (Tirmizi –1282) buyurmuştur.
İbn Hazm, bu hadisin râvileri arasında bulunan Leys'in zayıf olduğunu ve Said b. Ebî Rezîn'in mechul olduğunu ve onun kardeşinin isminin verilmediğini söyleyerek bu hadisi reddetmektedir . Buna rağmen bu hadisi İbnü’l-Cevzî gibi kabul eden âlimler de vardır .
Bu hadisin, ses sanatkârı câriyelerin alım ve satımını ve bunlar vasıtasıyla para kazanılarak maişet teminini yasakladığı iddia edilmektedir. Bu meâlde birkaç hadis daha bulunmaktadır. Ancak,bunların bir kısmının uydurma ve diğer bir kısmının zayıf olduğu iddia olunmuştur.Meselâ bazı İslâm hukukçularına göre câriyenin sesinin güzel olması, mûsikî bilgisine ve kültürüne sahip olması bir değer ifade etmez. Câriyenin diğer fizîki güzellikleri, sanat ve maharetleri, zihnî kabiliyetleri ve kültürü onun değerini artırırken ve bu konularda fiyat konusunda pazarlık yapılması hukuken normal karşılanırken, fizîki özelliklerden biri sayılan ses güzelliğine değer verilmemektedir. Değer verilmesi bir yana, câriyenin sesinin güzel olmasının hukuken kusur sayılacağı prensibi kabul edilmiştir. İmam Ahmed’le ilgili bir olay bunun örneklerinden sadece biridir. Bir adam ölmüş ve geride çocuğu ve bir de ses sanatçısı câriyesi kalmıştı. Oğlu maddî sıkıntı sebebiyle bu câriyeyi satmak istiyordu. Mesele İmam Ahmed’e soruldu. İmam Ahmed bunun ses sanatkârı sıfatıyla değil de her hangi bir câriye gibi satılabileceğini söylemiştir. Kendisine, şayet bu cariye ses sanatçısı olarak satılırsa 30 bin dirhem, her hangi bir câriye gibi satılırsa sadece 20 dinar edeceği söylenince, İmam Ahmed bunun ancak ve ancak basit bir câriye olarak satılabileceğini ısrarla söylemiştir.İmam Ahmed, yetimlerin mallarının zayi olmasına asla razı olmayacağına göre, mûsikî sanatını mal ve menfaat olarak kabul etmediği ve bu sanata tekâbül eden değere mükabil para alınmasını câiz görmediği yukardaki fetvasından anlaşılmaktadır.
Bu hadisi, mûsikînin haramlığı konusunda delil olarak ileri sürenlere Musiki eşliğinde semah yapan sufilerden İsmail-i Ankaravî (ö. 1041/1631) :"Bu hadisten murad, içki meclislerinde fâsıklar için şarkı söyleyen câriyelerdir. Bundan semâ'ın haram olduğu anlaşılmaz." demektedir. Ancak hadiste bu yönde bir ibare yoktur.BU tamamen nefsi bir te’vildir.
2- Ali (R.A.)'den rivâyet edilen hadiste Resûlullah (S.A.V.)'in:"Ümmetim onbeş kötü huyu yaptığında belâ ona gelir. Savaşta elde edilen ganîmet şahsî mal sayılır, emanet olarak bırakılan eşya adam soymak için fırsat bilinir, zekât, sadaka veya borç para vermek zannedilir, din dışı gayeler için eğitim yapılır, kişi karısına itaat ederken annesine saygısızlık eder, arkadaşına yaklaşırken babasından uzaklaşır, câmilerde yüksek sesler zuhur eder, bir kabîleyi o kabîlenin en fâsıkı idâre eder, en rezil kimse kabîlenin lideri olur, şerri dokunmasın diye bir kimseye iyilik edilir, şarkıcı kadınlar ve def-dümbelek zuhur eder, içki içilir ve bu ümmetin sonra gelenleri evvel gelenlerine lânet eder ise o zaman kıpkızıl bir rüzgâr, bir zelzele, yere batma, şekil değişme, sürgün gibi felâketlerin -ipliği kopmuş boncuğun peşpeşe düşmesi gibi- birbirini kovalamasını bekleyiniz." (Tirmizi-2210) buyurmuştur. Tirmizî, onbeş kötü huydan bahseden bu hadisin "garîb" olduğunu söyleyerek rivâyet etmiştir. Elbani hadisin sahih olduğunu beyan etmiştir.
Şarkıcı kadınların ve def-dümbelek'in ortaya çıkışını büyük felâketlerin başı sayan bu hadis hakkında İbn Hazm:"Bu hadiste geçen râvilerden Yahya İbn Saîd'e kadar olanların hiçbirinin kim olduğu bilinmiyor. Yahya İbn Saîd ise, Muhammed İbn el-Hanefiyye'den bir kelime bile rivâyet etmemiş ve ona yetişememiştir." demektedir. Dolayısıyla İbn Hazm, bu hadisin senedindeki Lâhik b. El-Huseyn, Dirâr b. Ali ve el-Humsî'nin meçhûl ve Ferec b. Fudâle'nin metrûk olduğunu söyleyerek bu hadisi reddetmektedir.
3- Muaviye (R.A.)'nin “Resûlullah (S.A.V.) dokuz şeyden menetmiştir. Ben de sizi bunlardan menediyorum, dikkat edin ki bunlar: mûsikî, mûsibet anında bağırıp çağırma, resimler, şiir, erkeklerin altın takması, vahşî hayvanların derilerini giymek, zinâ etmek ve ipek kumaş giymektir.”( Bu hadîs, Ebû İshak b. Musa b. Muhammed eş-Şâtıbî'nin el-İ'tisâm, (Tahkîk: Mustafa Ebû Süleyman en-Nedvî, Dâru'l-Hânî, Riyad, 1996/1416) adlı eserinde geçmektedir. Adı geçen eseri tahkik eden Mustafa Ebû Süleyman en-Nedvî, bu hadîsin harekelenmesi esnasında hata yapıldığını, hadiste ipek giymek anlamındaki el-harîr' den önce gelen kelimenin ham ipek anlamına gelen el-hazze değil, zinâ etmek anlamına gelen el-hıra olması gerektiğini söylemektedir. Bkz. El-İ'tisâm, dipnot no: 4, II/109. Adı geçen kelimenin el-Hazze okunması durumunda ifade ettiği anlam için bkz. aynı eser, II/110.) dediği rivâyet edilmektedir.
İbn Hazm bu hadisin râvileri arasında zikredilen Keysân'ın kim olduğunun bilinmediğini ve Muhammed b. Muhâcir'in de zayıf olduğunu belirtmekte ve ayrıca râvi zincirindeki şahısların şiiri mübâh görmelerine rağmen, şiiri yasaklayan bir hadisi naklettiklerini dolayısıyla tutarsızlık içinde olduklarını îma ederek bu hadisi kabul etmemektedir.
4- İbn Mesud'dan: "Suyun (yeşil) otu bitirdiği gibi, ğınâ (mûsikî) de nifâkı kalpte öylece yeşertir." (Ali el-Müttakî el-Hindî; Kenzü'l-Ummâl, XV/218-219-221, Hadîs: 40658, 40659, 40670.)
Ebû Dâvud'un senediyle bir şeyh'ten rivâyet ettiği bu hadis için İbn Hazm: hadisin merfû' ve munkatı' olarak rivâyet edildiğini, râviler içinde geçen ve ismi verilmeyen şeyh'in kim olduğunun bilinmediğini ve senedinin garib olduğunu söylemektedir.
5- Ebû Ümâme (R.A.)'nin Resûlullah (S.A.V.)'den:
"Şarkıcı câriyelerin şarkıcılık mesleğinde eğitilmeleri helâl değildir. Onları satın almayınız, satmayınız ve onlara sahip olmayınız. Onların paraları da haramdır." (Tirmizi-1282) Elbani hadisin sahih olduğunu beyan etöiştir.şeklinde duyduğunu nakletmektedir.
Ebû Ümâme'den merfû'an ve Kur'ân-ı Kerîm'den :"İnsanlardan öyle kişiler vardır ki boş sözü satın alırlar." (Lukman-6) âyetiyle birlikte rivâyet edilen bu hadis hakkında İbn Hazm, bu makamdaki 5, 6 ve 7 numaralı Abdü'l-Melik b. Hubeyb rivâyetiyle gelen hadislerin hiç birini
kabul etmeyip, bunların hepsinin uydurma olduğunu belirttikten sonra, bu hadisin senedindeki İsmail b. Ayyâş'ın ve Kâsım'ın zayıf olduklarını söylemiştir. İbn Hazm, meâli geçen âyetteki "lehve'l-hadis" in mûsikî olduğuna dair açıklama yapanlara cevap olarak: “Bu tefsir Rasûlüllah'ın açıklaması değildir ve onun ashâbından da böyle bir haber tesbit edilmemiştir” Âyetin sebeb-i nüzûlü de öyle değildir, bu ancak bazı müfessirlerin kendi görüşleridir ve bu âyetten kastedilenin de mûsikî olduğunu ispat etmeleri imkânsızdır. Şayet bu iddia doğru olsa bile, âyetin devamındaki [insanları Allah'ın yolundan saptırmak için] ifadesine bir çok şey girer. Bir kimse Allah'ın yolundan saptırmak için Kur'ân satın alsa veya öğretse bu da haram olur.” diyerek bu hadisi kabul etmemektedir.
6- Abdullah b. Ömer b. Hafs b. Asım (R.A.) Resûlullah (S.A.V.)'in: "Şüphesiz şarkı söyleyen (Muğannî)'in kulağı şeytanın elindedir, onu susuncaya kadar titretir durur." buyurduğunu rivâyet etmektedir. İbn Hazm Abdü'l-Melik b. Hubeyb'den nakledilen bu hadis için, 5 numaralı hadisin açıklamasında geçtiği üzere "metrûk" demektedir. İbn Hazm'ın adı geçen eserini tahkik eden Dr. İhsan Abbas, Abdü'l-Melik b. Hubeyb’in (ö. 238/852) Endülüs'lü meşhur bir fakih olduğunu, ilim talebi için doğu'ya gittiğini, daha sonra tekrar Endülüs'e döndüğünü ve Yahya b. Yahya el-Leysî ile birlikte meşhur olduğunu, onunla ilgili haberlerde doğrudan görüşmediği arkadaşlarından bir çok şeyler aktardığını söylemektedir. Ayrıca, İbnü'l-Farzî'nin Hubeyb'in Hadis ilminden anlamadığını, el-Bâcî ve İbn Hazm'ın anlattıklarına göre Ebû Ömer ibn Abdü'l-Berkân'ın onu kizb ile nitelendirdiğini fakat buna rağmen bazı Endülüs'lülerin onu, eserlerinin çokluğu ve ilminin genişliği sebebiyle kuvvetle müdâfaa ettiklerini söylemektedir.
7- İbn Hazm'ın adı geçen eserde yedinci sırada aldığı hadis de, 5 numarada geçen hadisin hemen hemen bir benzeridir. Yine Ebû Ümâme tarîkiyle gelen bu hadiste Resûlullah (S.A.V.)'in: "Şüphesiz ki Allah Teâlâ muğanniyeleri eğitmeyi, satın almayı, satmayı ve paralarını yemeyi haram kılmıştır." (İbn Mâce, es-Sünen, Ticârât: 11, II/733, Hadis No: 2168; Tirmizî, Sünen, Büyû': 12, Bâb: 51, III/579.
)buyurduğu rivâyet edilmektedir.
Bu hadis de Abdü'l-Melik b. Hubeyb tarikiyle gelen hadislerdendir. İbn Hazm'ın, Hubeyb'in naklettiği hadisler hakkındaki düşüncelerini yukarıda belirtmiştik.
8- Ebû Amr el-Eş'arî (R.A.), Nebî (S.A.V.)'in şöyle dediğini işittim demiştir: "Ümmetimin içinde zina yapmayı, ipekli giymeyi, içki içmeyi ve mûsikî dinlemeyi helâl sayan kimseler türeyecektir. Bunlardan bazıları dağların kenarına, mesîrelik yerlere (iyş-ü nûş etmek için) çekileceklerdir. Çobanları, sahip bulundukları sürüleri (mezelik yapmak için) akşam yanlarına getirecek, sabah tekrar gütmeye götürecek. İhtiyaç içinde bulunan bir kimse (yardım istemek için) yanlarına gelecek, zinâ, içki ve mûsikı ile sermest olan bu sefîh ve hissiz insanlar ona bugün git, yarın gel diyeceklerdir. Şüphesiz ki, işte bundan dolayı Allah Teâlâ onların başına daha sabah olmadan bir belâ verecek ve (eteklerinde eğlendikleri) dağı başlarına yıkacaktır. Bu musîbetten arta kalanlar ise ta kıyâmet gününe kadar maymun ve domuz sûretinde oldukları halde kalacaklardır."( Buhârî; es-Sahîh, Kitâbü'l-Eşribe (fî men yestehillûne'l-hamre), VI/243)
Mûsikî konusunda rivâyet edilen hadislerin en sağlamı ve en kuvvetlisi Buhârî'nin bu hadisidir. Bu meâlde daha bir çok hadis varsa da bunlar garîb, münker ve mevzû olarak nitelenmiştir. Kaldı ki İbn Hazm, bu hadisin senedini de tenkit etmiştir. Buhârî tarafından rivâyet edilen ve Emevîlerle Abbâsîler zamanında yaygın olan içki meclislerini tasvîr ettiği ileri sürülen bu hadisin senedi, Hişâm b. Ammâr'dan Ebû Âmir veya Ebû Mâlik'e kadar geliyor ama bu Ebû Âmir’in kim olduğu bilinmiyor diyen İbn Hazm, Buhârî'nin bu hadisi senetli olarak rivâyet etmediğini söyleyerek mûsikîye karşı olanların en kuvvetli hüccetlerinden birine şüphe getirdiği gibi, Bûhâri'yi kitabına uydurma hadis almakla suçlayanların başında gelmektedir.
Hadis sahasında en büyük otorite kabul edilen Buhârî'nin bu hadisini İbn Hazm'ın zayıf bulması, bir çok ilim çevresini harekete geçirmiştir. Buhârî'nin şârihlerinden Aynî bu hadisi açıklarken: "İbn Hazm'ın bu hadis muallâktır, onu için hüccet olmaz demesi bir vehimdir. Buhârî her ne kadar bu hadisi ta'lîken rivâyet etmişse de, onun rivâyet ettiği muallâk hadisler sahîhtir." diyerek hadisi müdâfaa etmiştir. Diğer bir şârih olan İbn Hacer de bu hadisi destekleyen şâhid ve tâbi' hadisleri nakletmiş, senedinin sağlam olduğunu ve iddia edildiği
gibi hadisin zayıf bir yanının bulunmadığını söyleyerek Buhârî'yi İbn Hazm'a karşı tafsîlatlı bir şekilde savunmuştur.Kaldıki günümüzde bile kendini selefiliğe nispet eden bazı cahil zahiriler bu iddiaları halen dillendirmektedir.
9- İbn Şabân tarîkiyle Enes b. Mâlik (R.A.)'den rivâyet edilen bir hadiste Peygamberimiz (S.A.V.): "Kim bir ses sanatkârı olan câriyeyi dinlerse, kıyâmet günü iki kulağına eritilmiş kurşun dökülür." (Celâle'd-Dîn Abdu'r-Rahmân; el-Câmiu's-Sağîr fî Ahâdîsi'l-Beşîri'n-Nezîr, II/163) buyurmuştur.
İbn Hazm, İbn Şabân'ın bu hadisi için: "... felâkettir, katmerli yalandır, bu hadis ne Enes (R.A.) tarîkiyle, ne de İbnü'l-Münkedir'in rivâyetiyle bilinmemektedir, hadisin senedi meçhûl kişilerle doludur. Bu hadisi Mâlik'in sika olan arkadaşlarından hiçbir kimse rivâyet etmemiştir. İkinci bir tarîkle bu hadis Mekhûl'den ve Aişe'den rivâyet edilmektedir ki, Mekhûl, Aişe ile asla karşılaşmamış ve ona yetişememiştir. Aynı zamanda bu rivâyetteki Hâşim b. Nâsih ve Ömer b. Mûsa bilinmemektedir ve hadis munkatı'dır. Hadisin üçüncü bir tarikle rivâyet edilen şeklinde ise Ebû Abdullah ed-Devrî ' nin kim olduğu bilinmiyor." diyerek bu hadisi de kabul etmemektedir.
10- İbn Şaban tarîkiyle gelen İbn Abbas'ın kavlinde, onun "İnsanlardan öyle kişiler vardır ki, boş sözü (lehve'l-hadîs) Allah'ın yolundan saptırmak için satın alırlar."(Lukman-6) âyetindeki "lehve'l-hadîs" sözünü İbn Abbas'ın "mûsikî" diye yorumladığı nakledilmektedir. İbn Hazm'ın, adı geçen âyetle ilgili açıklamasını, yukarıda 5 numarada belirttiğimiz Ebû Ümâme hadisinde verdiğimiz için, burada tekrar etmek istemiyoruz.
11- Ebû Mâlik el-Eş'arî'nin Resûlullah (S.A.V.)'den şunları işittiği rivâyet edilmektedir: "Ümmetimden bir grup insan içki içecek, fakat içtikleri içkiye başka ad takacaklardır (yani içkinin adını değiştirmek suretiyle içilen şeyin şarap olmadığını ve dolayısıyla da haram sayılmayacağını iddia edeceklerdir). Başlarının ucunda def dümbelek çalınacaktır. Hak Teâlâ bunları yerin dibine geçirecek ve bunlardan bir kısmını maymun, diğer kısmını domuz suretine sokacaktır." (İbn Mâce; es-Sünen, II/1333.)
İbn Hazm, bu hadisin râvileri arasındaki Muaviye b. Salih'in zayıf olduğunu ve yine seneddeki Mâlik b. Ebî Meryem'in kim olduğunun bilinmediğini söyleyerek hadisi reddetmektedir .
12- Senedi bilinmeyen ve “iki melûn sesi” yasaklayan bu hadiste: "Dünya ve âhirette iki melûn ses vardır, nimet ve refah zamanında dinlenen çalgı sesi, musîbet zamanında koparılan feryadü figân."
Bu meâle yakın değişik rivâyetleri de bulunan fakat kimin rivâyet ettiği bilinmeyen bu hadis ve râvileri için İbn Hazm, bu konuda söylenenlerin hepsi hiç yokmuş gibidir diyerek hadisi reddetmektedir.
İbn Hazm, mûsikînin haram olduğunu iddia edenlerin hüccet olarak kullandıkları hadisleri teker teker ele almış ve bunların hiç birinin sağlam olmadığını iddia etmiştir. İbn Hazm, Allah bize neyi haram kılmışsa bize tafsilatıyla açıklamıştır, bir şeyin haram oluşunu bize açıklamamışsa o da helâldir dedikten sonra konu ile ilgili "...Allah size haram kıldığı şeyleri tafsilâtıyla açıklamıştır..." (En'am sûresi: 6/119.) âyetini kendisine hüccet edinmektedir. Bundan sonra: "O Allah ki, yerde ne varsa (faydalanıp ibret alasınız diye) hepsini sizin için yarattı..."(Bakara sûresi: 2/29 )âyetini naklederek her şeyin insan için yaratıldığını, böylece güzel seslerin ve nağmelerin de insan için yaratıldığını, insana düşen görevin bunları dinleyerek ibret alması gerektiğini söylemektedir. İbn Hazm, Sa'd b. Ebî Vakkas tarîkiyle sahih olarak rivâyet edilen bir hadisi de eserinde zikretmektedir. Bu hadiste Peygamberimiz (S.A.V.):
"İslâmda günâh yönüyle insanların en büyük olanı şu kimsedir ki, haram olmayan bir şeyin hükmünü sorar da sonra onun sormasıyla o mesele haram kılınmış olur."( Buhârî, es-Sahîh, İ'tisâm: 3, VIII/142; Ebu'l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, el-Câmiu's-Sahîh, Fedâil: 132, 133, IV/1831, M.F.A. Bâki Neşri, 2. Baskı, Beyrut, 1972. Ebû Dâvud, es-Sünen, Sünnet, Had. No: 4609, IV/201-202)
Bu usul zahirilerin sıklıkla başvurduğu ibaha usulüdür.
İbn Hazm, bazı kişilerin lüzumsuz bir çıkışla ve dindarlık hevesiyle meselelerin kökünü irdelemesine karşı çıkmakta, konu ile ilgili olarak da bu hadisi hüccet edinmektedir.
İbn Hazm, adı geçen risâlesinde yukarıda geçen hadislerden sonra, ikinci bölümde de mûsikînin lehinde rivâyet edilen hadisleri sıralamaktadır.
MÛSİKÎ LEHİNDE RİVÂYET EDİLEN HADİSLER:
1- Buhârî ve Müslim'in Aişe (R.A.)'den ittifakla rivâyet ettikleri bir hadiste Aişe şöyle anlatıyor:
(Babam) Ebû Bekr bize geldi, benim yanımda Ensâr'ın Büâs harbindeki karşılıklı atışmaların sözleriyle terennüm eden iki câriye vardı. Resûlullah (S.A.V.) de kaftanına bürünmüş yatıyordu. Ebû Bekr: "Resûlullah'ın evinde şeytanın mızmarı ne gezer" diye beni azarladı. Bu olay bayram gününde cereyan etmişti. Peygambar (S.A.V.) yüzünü açtı ve "Ey Ebû Bekr, her milletin bir bayramı var, bugün de bizim bayramımızdır." (Buhârî, es-Sahîh, îdeyn: 3, II/3, (8 cüz), İstanbul, 1979; İbn Mâce, es-Sünen, Nikâh: 21, Hadîs: 1898, I/612.)
buyurdu .
Bu hadis, başka bir rivâyetle şöyledir. Aişe (R.A.):
Ebû Bekr Resûlullah'ın yanına girdi, Resûlullah'ın yanında Büâs türkülerini söyleyen iki câriye vardı. Resûlullah yatağının üzerine uzanmış ve yüzünü çevirmişti. Ebû Bekr içeriye girdi ve beni "şeytanın mizmarı Resûlullah'ın evinde ne gezer." diyerek azarlayınca, Resûlullah ona yöneldi ve "onları bırak" buyurdu.
İbn Hazm bu hadisleri değerlendirirken, şöyle diyor: Resûlullah Ebû Bekr'in "şeytanın mizmarı" sözünü işittiğinde ona karşı geldi, câriyelerin şarkısına karşı gelmedi. İşte bu durum, hiçbir kimsenin aksini iddia edemeyeceği ve teslim olmaktan başka çare bulamayacağı bir durumdur.
2- Nâfî'den rivâyet edilen bir haberde şöyle diyor: “İbn Ömer'le yolda gidiyorduk, bir çobanın kavalını işitince, parmaklarını kulağına tıkadı ve sonra yolundan döndü, durmadan bana, ey Nâfî, kavalı işitiyormusun diyordu, ben artık işitmiyorum deyince, parmaklarını kulağından çıkardı ve ben Resûlullah ile beraber gidiyordum, birden bu şekilde kavalı işitince aynen böyle yaptı.”( Bazı kişiler “Ebû Dâvud bu hadisin münker olduğunu söylemektedir” iddiasında bulunmaktadır.Ancak gerçek böyle değildir.Hadisin sonundaki şerhte .” (Sünen-i Ehû Davud'un Musannifi, Ebu Davud’dan rivayet edenlerden biri olan) Ehû Ali el-ul'luî dedi ki:
Ben Ebu Davud'u bu hadis münkerdir, derken isinim”yani bu söz musannifin rivayetidir.Zaten Elbani’de hadisi sahihlemiştir.
. Bkz. Es-Sünen, el-Edeb: 52, Hadis: 4924, )
İbn Hazm bu olayla ilgili olarak: "...şayet kavalın sesini dinlemek haram olsaydı, Resûlullah İbn Ömer'in semâ’ını mübâh görmezdi. Dolaylı olarak İbn Ömer de Nâfî'in dinlemesini mübâh görmezdi. Aslında Resûlullah (S.A.V.), Allah’a yaklaşmaya uygun olmayan bir çok mübâhları da yapmaktan hoşlanmazdı. Meselâ: yaslanarak yemek yemeği ve kurulanmak için hazırlanmış olan şeye banyodan sonra kurulanmayı, Aişe ve Fâtıma (R.A.)'nın kapıları üzerine işlemeli perde asmayı ve -özellikle çok kerîh gördüğü şeylerden biri- yanında dirhem ve dinar olduğu halde bir gece geçirmeyi ve bunlara benzer pek çok şeyi nefsi için iyi görmemiştir. Çünkü Resûlullah münkerden uzaklaştırmak ve iyiliği emretmek için gönderilmiştir. Şayet bu haram olsaydı, Peygamber (S.A.V.), terketmeyi emretmek ve ondan uzaklaştırmak varken, kulağını tıkamakla iktifa etmezdi. Peygamber bundan başka bir şey yapmadı, mûsikîyi takriri sünnetle onayladı fakat ondan uzak durdu. Böylece onun dinlenmesi mübâh olarak kalmıştır. Şu var ki aralarında hiçbir fark olmayan dünyanın diğer mübâh olan fuzûlî işleri gibi, kavalı dinlemeyi terketmek de efdaldir." demektedir.Ancak hadiste İbn Ömer’in kulaklarını tıkamadığına dairn bir lafız yoktur.İbn hazm burada varsayımda bulunmaktadır.İbn Ömer’in peygamberimizin her sünnetini uygulamaya ne kadar düşkün olduğu malumdur.O ancak peygamberin bu hareketi üzerine onun ne emredeceğini anlamak için sesi dinlemiş ve peygamberimizi bilgilendirmiştir.Nafi’nin rivayetinden anlaşılacağı üzere kendisi de çalgı sesini haram görmektedir.Çalgının haramlığına itikat etmiş bir sahabenin rivayetinden çalgının helalliğine dair fetva çıkartmak olacak iş değildir.
3- Aişe (R.A.)'dan şöyle dediği rivâyet ediliyor:
"Bir bayram günü Habeşliler gelmişler, mescitte oynuyorlardı. Resûlullah beni çağırdı, başımı onun omuzunun üzerine koydum ve onların oyunlarını seyretmeye başladım, ta ki usanıncaya kadar onlara baktım."( Buhârî, es-Sahîh, Salât: 69, I/117; îdeyn: 25, II/11; Cihâd: 79, III/227; Menâkıb: !5, IV/161; Nikâh: 114, VI/159. Müslim, es-Sahîh, îdeyn: 17, 21, 22, II/608, 610.)
Bu hadis Peygamber’in mûsikî konusundaki tavrını açıkça ortaya koyduğu için, İbn Hazm Bu hadisi naklederken ayrıca açıklamaya ihtiyaç duymamıştır.Zaten kadınların bayram günleri,düğün ve eğlencelerinde musiki için ruhsat vardır.Bu konuda herhangi bir sıkıntı yoktur.
4- Âmir b. Sa'd el-Becelî (R.A.)'den rivâyet edilmektedir ki, şöyle diyor: “Bir gün Ebû Mesud el-Bedrî, Kuraza b. Kâ'b ve Sâbit b. Zeyd'i bir gölgelikte oturmuş mûsikî dinlerken gördüm ve siz Resûlullah'ın ashabısınız, bu ne hal böyle dedim. Onlar da: ‘Resûlullah bize düğünde mûsikî ve cenâzede -bağırıp çağırmama şartıyla- ağlama konularında ruhsat vermiştir’ dediler.” Şu var ki Şu'be bu hadisteki Sâbit b. Zeyd yerine Sâbit b. Vedîa'yı zikretmekte ve Ebû Mesud'un ismini vermemektedir. Aynı hadisin bir başka rivâyetinde olay şöyle anlatılmaktadır:
Âmir b. Sa’d diyor ki: “Bir düğün münasebetiyle Kuraza b. Ka’b ve Ebû Mesûd el-Ensârî’nin yanına gitmiştim. Bu iki sahabenin yanlarında türkü söyleyen muğanniye kızların bulunduğunu gördüm. Dedim ki: Siz Resûlullah’ın sahabelerisiniz, aynı zamanda Bedir savaşında bulunma faziletine ve şerefine de sahipsiniz. Buna rağmen huzurunuzda böyle işler nasıl yapılıyor? Dediler ki: İstersen buyur, otur ve bizimle birlikte sen de dinle, istersen çekip git, fakat şunu bil ki, düğünde mûsikî (lehv) dinlemek için bize ruhsat verilmiştir.” (Ebû Abdi'r-Rahmân b. Şuayb en-Nesâî; Sünenu Nesâî (Hâfız Celâlu'd-Dîn es-Suyûtî'nin Şerhi ve İmam es-Sindî'nin Hâşiyesiyle), Kitâbu’n-Nikâh, Bâbu’l-Lehv ve’l-ginâ’ inde’l-ğurs, VI/135. Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, Beyrut, Tarihsiz.)
5- Hişam b. Zeyd Muhammed b. Sîrîn'in şöyle dediğini rivâyet ediyor: “Bir adam yanında câriyelerle Medîne'ye geldi ve İbn Ömer'in evinde misafir oldu. Aralarında çalgı çalmasını bilen bir câriye vardı. Bir müşteri geldi, câriyeleri satın almak için onunla pazarlığa oturdu, fakat adam fiyattan hiç inmedi. İbn Ömer satıcıya dedi ki: ‘filânca kişiye git, o senin için alış-veriş bakımından bundan daha iyidir’. Satıcı, Abdullah ibn Câfer'e gelerek, câriyeleri ona gösterdi, câriyelerden birine emrederek dedi ki: al şu ud'u, o da aldı. İbn Ömer, adamın buna baktığını zannetmişti. İbn Ömer: ‘günün kalan kısmında şeytanın mezmûru sana yeter (bugün de böyle geçsin dedi ve mûsikî faslı başladı), sonra bunu al’ deyip câriyeyi müşteriye sattı. Satıcı sonradan İbn Ömer'e gelip: Yâ Ebâ Abdi'r-Rahmân, ben bunu 900 dirheme satmakla aldandım dedi. İbn Ömer adamla birlikte müşteriye gittiler, İbn Ömer: ‘satıcı bu işte 900 dirheme satmakla aldanmıştır, ya parasını yahut da câriyeyi iade et’ dedi. Müşteri de parasını veririz dedi”.
İşte bu olayda Abdullah b. Câfer ve Abdullah b. Ömer (R.A.) udla mûsikî dinlediler.
İbn Hazm bu hâdiseyi isnadsız olarak zikrediyor ve şöyle değerlendirmektedir: "Her ne kadar İbn Ömer, kayda değer olmayan bu alış verişi kerîh görse de, bu alış verişi yasaklamamış ve olayda görüldüğü gibi bir şarkıcı câriyenin satımında aracı olmuş ve görüş belirtmiştir. Şayet, bu alış veriş haram olsaydı, bunu asla câiz görmezdi." demektedir. İbn Hazm
"...Artık haktan (ayrıldıktan) sonra sapıklıktan başka ne kalır." ( Yûnus sûresi-32.) âyetini ileri sürüp de mûsikî buna göre nerede (hangi grupta) bulunuyor diye soranlara: "Mûsikî, bahçelerde yeşil çimenlerde istirahat etmede ve elbiselerin rengini boyama gibi lehv (eğlence ve zevk için) olan her yerde bulunur." diyerek cevap vermekte ve söze devamla, Peygamberimiz (S.A.V.):
‘Ameller niyetlere göredir, şüphesiz herkes için niyet ettiği şey vardır.’ buyurmaktadır. Kişi, mûsikî ile nefsini rahatlatmak ve dinlenmek amacıyla, Allah Teâlâ'ya karşı yapması gereken ibadet ve taat için kendini gerek psikolojik ve gerekse maddî olarak daha iyi hazırlamaya niyet ederse, bu ne diye sapıtmaya götürsün” demektedir. İbn Hazm söze devam ederek Ebû Hanife'den bir nakilde bulunuyor. Ebû Hanife'nin: "Kim bir mizmâr (kaval veya ney) veya ud'u hırsızlık yapar çalarsa hükmen eli kesilir, eğer başkasına ait olan bu âletleri kırarsa onları ödemek zorundadır." dediğini bildirdikten sonra, bir şeyin haram veya mübâh kılınması ancak Allah'tan veya Resûlü'nden gelen bir nassla mümkündür. Çünkü Resûlullah'tan gelen nas, Allah'tan haber vermektedir. O'nun Allah Teâlâ'dan haber vermesi de ancak, kendisinde şüphe bulunmayan bir nassla câizdir. Bu sebeple Resûlullah (S.A.V.)'in:
"Kim bana kasden yalan isnad ederse, cehennemdeki yerine hazırlansın." buyurduğunu söylemektedir.
İbn Hazm’ın yukarıda geçen ve mûsikî lehinde ve aleyhinde zikredilen hadislerle ilgili düşüncelerini bir bütün olarak ele aldığımız zaman, onun bu konuda takip ettiği ve uyguladığı metodun esasları ortaya çıkmaktadır.
İbn Hazm’ın Mûsikîyle ilgili Hadisleri Değerlendirmedeki Kriterleri
Yukarıda geçen hadislerde görüldüğü üzere İbn Hazm, mûsikînin aleyhinde rivâyet edilen hadisleri sened yönüyle tenkide tabi tutmuş, senette adı geçen râvinin kişiliği, sika olup olmadığı ve bilinip bilinmezliği üzerinde durmuştur. İbn Hazm, mûsikî lehinde rivâyet edilen hadislerin ise metnini yorumlamıştır. Onun bu hadisleri doğru ve ustalıkla yorumlamadaki mahareti, Peygamber (s.a.v) dönemindeki sosyal olaylara ne derece vâkıf olduğunun apaçık bir delilidir. Kısaca onun metod olarak şöyle bir yol takip ettiğini görüyoruz:
1- İbn Hazm, mûsikîyi bütün mübâh hareket ve davranışlar gibi câiz olarak görmektedir. Ancak, mübâh olan bütün hareket ve davranışların kötüye kullanılma ihtimali ve imkânının olabileceğini göz önünde bulundurarak, fetvânın da niyete göre değişeceğini Peygamber’in(s.a.v): “Ameller niyetlere göredir, şüphesiz herkes için niyet ettiği şey vardır.” hadisine dayanarak söylemektedir.
2- İbn Hazm mûsikîyi, yeme içme gibi tabii bir olay, insanı dinlendiren, daha dinamik bir şekilde Allah’a kulluk etmeye hazırlayan, psikolojik, fizyolojik ve mânevî açıdan enerji kazandıran önemli bir araç olarak görmekte ve bu amaçla yapıldığı takdirde mûsikînin insanı
doğru yoldan ayıracağına inanmamaktadır. İbn Hazm mûsikîyi mücerret olarak sapıklık vasıtası kabul edenleri reddetmektedir.
3- İslâm hukukçularının büyük bir kısmı müzik âletlerini mütekavvim mal olarak kabul etmemekte, açıkçası bunları mal saymamaktadır. İmam Muhammed ve Ebû Yusuf’a göre def ve benzeri eğlence âletlerinin hırsızlık yoluyla çalınmasından dolayı el kesme cezası verilmez, hatta bir kimse bu âletleri kırmış olsa bile zararı tazmin etmez. İmam Ebû Hanife’ye göre ise, çalgı âletlerini telef edene değerini ödemek gerekirse de eğlence dışında kötülükten alıkoymak (nehy-i ani’l-münker) amacı olması ihtimalinden dolayı el kesme cezası verilmez. Çünkü böyle bir âleti alan kişinin, münkerden nehyetme amacıyla almış olma ihtimali, meseleye şüphe sokar ve el kesme cezasını düşürür, fakat böyle bir kimse kırdığı veya zarar verdiği âletin bedelini ödemek zorundadır. İbn Hazm, müzik âletlerinin mal sayılıp sayılmayacağı konusunda Ebû Hanife’nin fetvâsını kabul etmekte, buna ters düşen diğer fakihlerin görüşlerini reddetmektedir.
4- İbn Hazm, mûsikîyi yasaklayan sahabe kavli rivâyetleri ve sahabenin kendi görüşü olan açıklamaları hüccet olarak kabul etmemektedir. İbn Hazm, bir şeyin haram veya mübâh kılınması ancak Allah ve Resûlünden gelen sarîh bir nasla mümkündür diyerek, mûsikîyi sahabeden bazı kişilerin anlayışına göre haram göstermeye çalışanlara karşı sert bir tavır ortaya koymaktadır.
SONUÇ OLARAK
İbn Hazm'ın mûsikî ile ilgili hadisler hakkındaki düşüncelerini naklettikten sonra, bu husustaki görüşlerimizi maddeler halinde belirteceğiz.Ancak daha önce ibn hazm’ın uslup ve yöntemi hakkında okuyucuyu kısaca bilgilendirmek istiyoruz.
İbn hazm gerek risalelerinde gerekse münazaealarında ilk önce kitap ve sünnetin kesin delil teşkil ettiğini başka akli ve vehmi gerekçelerin ve kıyasın asla delil olamayacağına aksinin Allah ve rasulun isteğine uygun düşmeyeceğine buradan gelen delillerin dikkate alınması diğer gerekçelerin reddedilmesi gerektiğine dair bir giri yapar.Tezini ispat edene mağlup olanın tabi olması gerektiğine dair bir konuşma ile devam eder.Yönteminde kıyası reddeder,sahabe kavillerini kabul etmez.Ancak kendi görüşlerini desteklemesi hali bundan müstesnadır.
Mûsikî aleyhinde rivâyet edilen hadislerin bir kısmını, Kütüb-i Sitte veya Tis'a gibi muteber hadis kitaplarında bulmak mümkün değildir. Bunları ancak mevzû hadisleri içine alan kaynaklarda, ikinci ve üçüncü derecedeki hadis kitaplarında veya mev’iza türü eserlerde görebiliyoruz.Ancak İbn hazm’ın zikrettiği hadislerin Buhari,Müslim,Ebu Davud,Trmizi,İbn mace gibi muteber hadis kitaplarında da tahric edildiğine dair hadis numaralarını ve dipnotlarını verdik. İbn Hazm'ın mûsikî aleyhinde rivâyet edilen hadisler hakkında yukarıda geçen açıklamaları kendince oldukça tutarlı ve yerindedir. Ancak, onun bu konudaki düşüncelerine katılmayan bir çok âlim vardır ve kendilerine göre haklı gerekçeleri de bulunmaktadır.Bu alimler genellikle mûsikîye kısmen veya tamamen karşı olanlardır. Meselâ çok yakın bir zamanda bu konuda yazılmış bir eser vardır.İs
Arap-islam dünyasında yirminci yüzyılın hadis otoritesi olarak kabul edilen ve ömrünü mevcut hadislerin rivayet yolları ve hadis ricalinin tahkiklerine vakfetmiş gerçek bir Müceddid olarak görülen Muhammed Nâsiru'd-Dîn el-Elbânî'nin kaleme aldığı bu eserin adı "Tahrîmu Âlâti't-Tarab" tır. Müzik âletlerinin haram olduğunu ispatlamaya çalıştığı bu eserde müellif, İbn Hazm'ı hevâsına tabi olmakla suçlamakta, kıyas'ı kabul etmediğini, cerh ettiği ve zayıf ,uydurma ya da munkati dediği hadislerin durumu hakkında ki telakkilerinin doğru olmadığını, reddettiği hadislerin bir kısmının daha başka tarîklerle sıhhatli bir şekilde rivâyet edildiğini fakat bunları İbn Hazm'ın bilmediğini ve bu hadisler zayıftır diyerek hata ettiğini, İbn Hazm'ın hadislerin başka tariklerini bilmeme konusunda mazur olduğunu fakat, onu taklid edenlerin kesinlikle mazur olmadıklarını, adı geçen risâlesinin muhtelif yerlerinde söylemekte, İbn Hazm ve onun gibi düşünenleri şiddetle eleştirmektedir.İbn hazm’ın yaşadığı çağ,ortam,bölge açısından bakıldığında günümüze gelene kadar bir çok bilinmeyenin zaman içinde bilinir hale geldiğini göz önüne alırsak hem hadislerin senetleri hem raviler hakkındaki tabakat kitaplarının makbul olanlarına ulaşması oldukça zor görünmektedir.İbn hazm hayatında orta doğu arap dünyasına sadece bir kez gidebilmiş ve bu seyahatinde bazı çağdaşı alimlerle tanışma fırsatı bulabilmiştir.Matbaanın olmadığı kitapların hattatlarca çoğaltıldığı bir dönemde tüm eserlere ve hele de hadis kaynaklarına tamamen erişmesi çok zordur.İbn hazm’ın ravi tenkidi ve sıhhat açısından kendine has kriterleri vardır.Mesela o bütün Müslümanların gözbebeği olarak kabul ettiği Buhari’nin Camiu s Sahihini çok da muteber görmez.Elbani hadis ilminin duayeni bir alim olarak eleştirilerinde gayet haklıdır. Elbânî'nin bu eseri tarafsız bir nazarla tetkik edilecek olursa, eserin kaleme alınışında amacın selefin musikinin haramlığı konusundaki kesin olan inanç ve tutumunun yerindeliğini ortaya koymak olduğunu açıkça görebiliriz. Ancak, İbn Hazm'a, Elbânî ve daha başka araştırmacıların yönelttikleri tenkitleri gözden geçirmek yararlı olacaktır.
İbn Hazm'ın hayatını inceleyenlerin göreceği gibi zamanımızda da onun ilmini ve islâmı yaşamadaki bağlılığını hafife almak isteyenler veya kıskananlar olabilir. Bu derece ilim ve kültüre sahip olan bir âlimin, nefsinin hevâsına tabi olarak hüküm vereceği düşünmekten ziyade onun geçirmiş olduğu ateşli bir hastalıktan sonra aşırı asabi ve takıntılı bir ruhi yapıya bürünmesine bağlamanın daha doğru bir yaklaşım olacağı kanaatindeyiz.
Müellifin eserini tahkik eden Dr. İhsan Abbas'a göre, İbn Hazm hangi tür mûsikîyi mübâh gördüğünü belirtmemiştir.Ancak risalesinin başında zikrettiği üzere kendisine yöneltilen soru;” eğlendirici musikinin hükmü” hakkındadır dolayısıyla ana tema budur.O, İbn Hazm'ın her ne kadar tafsilâtlı açıklamasa da,
kaynak vermemesi, mûsikî konusunda olumsuz düşünenlerin seslerinin yükselmesine neden olmaktadır.
Zahiriye ekolünün ve tabiatıyla İbn Hazm'ın, mûsikî aleyhinde rivâyet edilen ve ashabın kendi görüşü olan kavl-i sahabe hadisleri,fıkhi illetleri kabul etmemesi, onun işret meclislerini tasvîr eden ve prensip olarak İslâmın yasaklamış olduğu şeyleri mübâh görmesi anlamına gelmez.Ancak sahabelerin bizzat Peygamber efendimizin talim ve terbiyesinde yetişrikleri ve sünneti anlamada ümmetin en faziletlileri oldukları gözden kaçırılmaması gereken bir ayrıntıdır.Bu nedenle Ehli sünnette kavl-i sahabeler hüccettir İbn hazm’ın itirazının, bu sözlere dayanarak sanki Allah Teâlâ'dan bir âyet ve Peygamber'den gelen bir nas gibi bunları hüccet edinerek birilerine kâfir, bidatçi, fâsık demek veya bunlara göre bir takım hukûkî hükümler çıkarmak isteyenlere bir set çekmek istediğini farzedeersek,o takdirde İbn ham’ın bu tutumunun muhalif bid’atçı ve fasıkların menevra kabiliyetinin genişletilmesi olarak algılanması da çok normal kabul edilmesi gerekir. İbn Hazm'ın eserlerinde onun her hangi bir içki meclisinde çalınan müzik âletine veya böyle bir mecliste rakkaseyi oynatmak için vurulan defe cevaz verdiğine, yahut da güftesi İslâm ahlâkına ters düşen bir şarkıya mübâh dediğine dair bir bilgiyi bulamasak da, içkisiz rakkase oynatmanın vb.aksi durumların haramlığına dair bir netlikte bulamıyoruz.Kaldı ki, mûsikînin kötü amaçla kullanıldığı zaman hükmünün haram olacağı da açıktır.Bunda İbn Hazm'ın da diğer âlimlerin de bir tereddüdü yoktur. Şâyet İbn Hazm'ın, râvinin bilinmemesi sebebiyle kabul etmediği böyle bir hadis, başka tarikle sika ravîlerin rivâyetiyle geliyorsa, o zaman da bunu mûsikînin her türüne ve müzik âletlerinin tamamına teşmil etmek gerekir.İbn hazm’ın risalesine almadığı sahih hadislerde zurna,ney,davul,zil,çan gibi bazı çalgı aletlerinin ismen haram kılındığı şüphe götürmeyecek bir gerçektir.Mûsikî konusunda görüş bildiren Ebu Hamid Gazâlî gibi tasavvufçulardan diğer bir çoklarının eserlerinde beyân “mûsikînin ve müzik âletlerinin hükmü birlikte oldukları şeye ve niyete bağlıdır”.demeleri bu gerçeği değiştirmez.Kaldı ki hiç kimse bir diğerinin içindeki gerçek niyetini bilemez.Açık emirlerin olduğu bir yerde “Ama benim niyetim başkaydı” demek sonuca etki etmez.
İbn Hazm’ın yaşadığı yüzyılda Endülüs kültür ve sanatın merkezi durumundaydı. Böyle bir memlekette, sarayda mûsikî ortamında rakkaselerin göz önünde olduğu bir ortamda yetişen bir şahsiyetin, mûsikîye karşı olması pek kolay değildir.Zaten bütün problemde kanımızca buradan kaynaklanmaktadır. Şu var ki, İbn Hazm gibi takvâ ve ilim sahibi bir kişinin, hevâsı istikametinde fetvâlar vereceği düşünmüyoruz. Mûsikî lehinde ve aleyhinde rivâyet edilen hadisler karşısında, İbn Hazm’ın mûsikîye olumlu bakması hususundaki önemli etkenler arasında, onun bilimsel olarak hak ve hakikattan yana oluşu kadar, yetiştiği ortamın ve bölgenin de rolü vardır. Yalnız şunu da belirtmek gerekir ki, İbn Hazm’ın çağdaşı olan ve onunla aynı memlekette yaşamış olan âlimlerin çoğu onun gibi düşünmemişler ve bu yüzden ona karşı cephe oluşturmuşlardır. Bu sebeple, İbn Hazm’ın mûsikî lehinde tavır takınmasında sadece yörenin ve yetişme tarzının etkili olduğunu söylemek doğru değildir. Çoğunlukla âlimlerin mûsikîyi fesat unsuru olarak görmelerine rağmen, İbn Hazm mûsikîyi insan tabiatı ve huzuru için önemli ve faydalı bir unsur olarak görmektedir. Dolayısıyla muhalif olan alimler kendileri için hüccet olacak hadisleri savunurken, İbn Hazm’ın da onların delil kabul ettikleri hadislerin sahih olmadığını ortaya koymaya çalışması, kendi görüşünün doğruluğunu ispat için gayret etmesi doğaldır. Çünkü o zahirilik gibi unutulmaya yüz tutmuş bir mezhebi tekrar insanların dimağlarına yerleştirmeye çalışan bir müctehiddir.Biz bu konuda bu değerli alimin bu hususta isabet edemediğini ve kendisine bu hükmünde “BİR” ecir olduğunu düşünüyoruz.En doğrusunu Allah bilir.04-04-2013
EBU DAVED
